Krótki kurs własności intelektualnej
Materiały dla uczelni

Prawo cytatu

Cytowanie jest chyba najczęściej wykorzystywanym prawem wynikającym z przepisów o dozwolonym użytku publicznym. Przepis o dozwolonym cytacie stanowi, że w ramach osobiście tworzonego dzieła wolno nam przytaczać urywki rozpowszechnionych utworów. Rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory (np. krótkie wiersze) możemy przytaczać w całości. Niestety, ustawa o prawie autorskim nie daje nam definicji „drobnego utworu”.

Cytowanie poddane jest pewnym ograniczeniom. Możemy we własnej pracy przytoczyć całość bądź fragment innego dzieła (wszystko jedno, czy jest to tekst, zdjęcie czy film), ale tylko wtedy, gdy jest to uzasadnione celami takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawa gatunku twórczości..

W literaturoznawczej książce naukowej autor legalnie przytacza obszerne fragmenty współczesnej prozy w celu ilustracji i omówienia stawianych przez siebie tez.

„Prawa gatunku twórczości” również nie zostały w sposób wyczerpujący zdefiniowany. Wiadomo jednak napewno, że może tu chodzić na przykład o parodię, pastisz lub karykaturę (te gatunki twórczości wymienia osobny przepis, który pozwala w tych przypadkach korzystać nawet z całych utworów, o ile rzeczone gatunki istotnie to uzasadniają).

W wierszu opublikowanym w czasopiśmie literackim pojawiają się fragmenty wierszy innych poetów.

Ale wymienione w ustawie gatunki to nie wszystkie, które polegają na korzystaniu z cudzej twórczości. Cytaty stosować można nie tylko w utworach istniejących w postaci tekstowej oraz nie tylko w celach naukowych. Dla przykładu, są one jednym z najważniejszych elementów wariacji jako gatunku muzycznego. Muzyk sięga po fragmenty innych utworów, którymi wzbogaca własną kompozycję. Także remiks jako gatunek budowany jest często na cytatach. Cytaty mogą pojawiać się także w filmach. Istnieje nawet specjalny gatunek twórczości filmowej „found footage” polegający na tworzeniu filmów bez użycia kamery — wyłącznie z fragmentów innych produkcji, amatorskich lub archiwalnych nagrań itp. Niestety, ponieważ granice dozwolonego użytku nie są określone w sposób jednoznaczny, bardzo często trudno jest samodzielnie stwierdzić, czy nie naruszamy przypadkiem prawa. Ten brak jasności przepisów szczególnie dotkliwy jest np. w przypadku filmów dokumentalnych, ponieważ bardzo często producenci nie chcąc wikłać się w procesy sądowe poszukują zgody twórców i innych uprawnionych także w przypadkach, w których przesłanki dozwolonego cytowania mogłyby zostać uznane za spełnione.

W narrację filmu dokumentalnego poświęconego historii polskiego kina włączono krótkie fragmenty Człowieka z marmuru Andrzeja Wajdy, komentowane bezpośrednio przez lektora.

Ważne jest, żeby cytat był odpowiednio oznaczony. Stosowanie go wymaga czytelnego oznaczenia, że korzysta się z cudzego utworu. Dlatego posługując się cytatem informujemy zawsze o autorze oraz o źródle cytowanego fragmentu. Jeśli jego autor nie jest znany, należy również o tym poinformować. Brak takiej informacji może oznaczać plagiat, aczkolwiek ustawa dopuszcza, aby podawać ją z uwzględnieniem istniejących możliwości; jeżeli zatem nie ma miejsca na podanie pełnej informacji, to może być ona skrócona lub podana poprzez odesłanie. Źródło należy oznaczyć w sposób, który umożliwi jednoznaczną identyfikację utworu, z którego skorzystaliśmy. W przypadku publikacji naukowych jest to zazwyczaj pełen adres bibliograficzny, ale dla innych publikacji zazwyczaj wystarczy podać tytuł utworu lub link do strony internetowej.

Nieumiejętność cytowania może być źródłem plagiatu (zob. rozdział 3.6). Przepisy zezwalają — w ramach prawa cytatu — na włączanie do naszych prac (bez znaczenia, czy są to utwory tekstowe, czy graficzne lub multimedialne) utworów innych autorów, bez względu na to, czy są one chronione, czy nie i bez konieczności uzyskania zezwolenia i zapłaty wynagrodzenia twórcom. Należy pamiętać nie tylko o tym, że cytat musi być odpowiednio oznaczony (wyróżniony). Cytat należy stosować zawsze w określonym celu — nie może być prostą ilustracją będącą dodatkiem do treści, bez której nasza praca mogłaby bez problemu sobie poradzić. Kiedy przytaczamy fragment dzieła w naszej pracy, traktujemy go pomocniczo: ma służyć wyjaśnianiu lub nauczaniu, krytycznej analizie lub — tak jak w przypadku parodii — wynikać z praw gatunku twórczości.

Bardzo często w dyskusjach o plagiatowaniu pojawia się pytanie o dopuszczalną wielkość cytatu. Nie da się jej niestety jednoznacznie określić. Cytować możemy przecież i opracowania naukowe czy teksty literackie prozą, ale także wiersze, fotografie, grafiki, mapy czy filmy. Wykorzystanie fragmentu utworu, a nawet całego niewielkiego utworu, nie może budzić wątpliwości, że poza nim istnieje jakieś samoistne, samodzielnie przez nas stworzone dzieło. Cytat jest zawsze wtórny i podrzędny wobec naszego twórczego wkładu. Dlatego niedozwolona jest np. praktyka polegająca na takim budowaniu własnego utworu, że jego dominującą częścią są cytaty opisane lakonicznymi komentarzami. Cytat zawsze powinien zachować swoją pomocniczą funkcję w stosunku do naszego utworu.

Wobec istnienia tylu wymagań, cytowanie powinno odbywać się uważnie i świadomie. Co prawda, nie będzie naruszeniem prawa autorskiego, jeżeli włączymy do naszego utworu cudzy utwór w sposób niezamierzony, ale tylko wtedy, gdy włączony utwór „nie ma znaczenia dla utworu, do którego został włączony.” Obowiązek udowodnienia, że takiego znaczenia nie ma oraz tego, że włączenie nastąpiło w sposób niezamierzony leży po stronie tego, kto takiego włączenia dokonał.

Istnieje też osobny przepis, zgodnie z którym utwory udostępniane podczas aktualnych wydarzeń w przytaczać w sprawozdaniach o tych wydarzeniach. Musi się to jednak mieścić w granicach uzasadnionych celem informacji.