Krótki kurs własności intelektualnej
Materiały dla uczelni

Źródła praw na dobrach niematerialnych

Podstawowymi źródłami prawa w Polsce są ustawy. Prawa na dobrach niematerialnych zostały uregulowane w kilku ustawach:

Poza wyżej opisanym katalogiem, stanowiącym swoisty „kanon” przepisów omawianych zwykle w ramach przedmiotów poświęconych „własności intelektualnej”, można wyróżnić wiele innych przepisów, które w ten lub w innych sposób regulują korzystanie z dóbr niematerialnych. Chodzi tu przede wszystkim o przepisy kodeksu cywilnego o dobrach osobistych. Przepisy dotyczące dóbr niematerialnych można znaleźć w wielu innych, niekiedy bardzo różnych ustawach, jak na przykład:

  1. w prawie prasowym,
  2. w ustawie o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina,
  3. w prawie geodezyjnym i kartograficznym (z którego wynika swoisty monopol Skarbu Państwa w odniesieniu do państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego).

Nowożytne prawo autorskie Polska odziedziczyła po zaborcach w czasach, gdy doczekało się już ono regulacji o zasięgu wykraczającym poza granice jednego kraju. Jednym z zobowiązań nałożonych na Polskę w ramach traktatu wersalskiego było zresztą przystąpienie do konwencji berneńskiej dotyczącej praw autorskich. Konwencja ta jest ukoronowaniem długiego, trwającego w XIX w. procesu, dla którego punktem wyjścia były krajowe ustawy prawno-autorskie przyjmowane w poszczególnych krajach od XVIII w. Krajowy charakter tych ustaw nie dotyczył tylko ich terytorialnego zasięgu obowiązywania. Zwykle wynikające z nich prawa wyłączne dotyczyły jedynie krajowych wydawców. Prawa wyłączne wydawców zagranicznych obowiązywały tylko za granicą, wobec czego powszechne było zjawisko drukowania zagranicznych książek bez jakichkolwiek ustaleń z zagranicznymi wydawcami. Pomiędzy Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi operowały nawet podobno parowce specjalnie wyposażone w drukarnie po to, aby świeżo wydane angielskie bestsellery były dostępne w Nowym Świecie tuż po zawinięciu do portu. Według innej anegdoty, to sami amerykańscy wydawcy zwracali się do Kongresu o uznanie praw autorów zagranicznych, gdyż nieobciążona tantiemami twórczość ze Starego Kontynentu była w ich mniemaniu nieuczciwą konkurencją dla narodowej, amerykańskiej literatury.

W XIX w. obserwujemy wzmożony proces zawierania dwustronnych umów międzynarodowych, w ramach których strony zobowiązują się wzajemnie uznawać prawa autorskie swoich obywateli. Konwencja berneńska (1886 r., przy czym jej tekst od tego czasu wielokrotnie się zmieniał) przenosi te ustalenia na poziom wielonarodowy. Wprowadza ona zasadę narodowego traktowania autorów zagranicznych, jak również zobowiązuje umawiające się państwa do wprowadzenia pewnych podstawowych zasad prawa autorskiego, jakie funkcjonują po dziś dzień: brak wymogu rejestracji praw autorskich, domena publiczna, dozwolony użytek.

Obecny kształt większości obowiązujących w Polsce ustaw z zakresu praw na dobrach niematerialnych jest w bardzo dużym stopniu uwarunkowany postanowieniami przepisów prawa międzynarodowego lub europejskiego. Do najważniejszych z nich zaliczają się umowy administrowane przez Światową Organizację Własności Intelektualnej (World Intellectual Property Organisation, WIPO). Pełna lista tych umów dostępna jest pod adresem: http://www.wipo.int/treaties/en/. Chodzi tu zwłaszcza o:

  1. konwencję berneńską oraz traktat WIPO o prawie autorskim (dotyczące praw autorskich),
  2. konwencję rzymską i traktat WIPO o artystycznych wykonaniach i prawach pokrewnych (dotyczącą praw pokrewnych),
  3. konwencję paryską oraz układ o współpracy patentowej (dotyczące głównie praw patentowych),
  4. porozumienie madryckie (dotyczące znaków towarowych),
  5. porozumienie haskie (dotyczące wzorów przemysłowych).

Ale WIPO to nie jedyna organizacja międzynarodowa, z którą związane są wiążące Polskę umowy międzynarodowe dotyczące dóbr niematerialnych. Poza wyżej wymienionymi umowami, równie istotne są: porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (TRIPS) — załącznik do porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu (WTO), jak również europejska konwencja patentowa (zwana też konwencją o patencie europejskim).

Polska jest również związana prawem Unii Europejskiej, w ramach którego funkcjonuje szereg dyrektyw mniej lub bardziej kompleksowo regulujących prawa autorskie i inne prawa na dobrach niematerialnych. Do najważniejszych dyrektyw prawno-autorskich można zaliczyć:

W polskim prawie funkcjonuje zasada hierarchii aktów prawnych. W największym skrócie, polskie ustawy muszą być zgodne z wiążącymi Polskę przepisami prawa międzynarodowego, a w szczególności europejskiego. Wiele z przyjętych w tych ustawach rozwiązań wynika z konieczności realizacji tych zobowiązań, ale w wielu miejscach polski ustawodawca ma większą lub mniejszą swobodę.