Utwory

Pojęcie utworu jest jednym z podstawowych elementów systemu prawa autorskiego. W potocznym rozumieniu za utwór uznajemy przede wszystkim wynik jakiejś działalności o artystycznym charakterze, taki jak film, obraz, książka czy piosenka. Nie mamy też problemów w uznaniu za utwór artykułów naukowych, rozmaitych broszur, opracowań, analiz czy tekstów publikowanych w prasie: chociaż nie mają one charakteru artystycznego, na pewno muszą być wynikiem jakiejś twórczej pracy. Zaproponowana w ustawie o prawie autorskim definicja utworu jest jednak zdecydowanie szersza.

Kiedy mamy do czynienia z utworem?

Przy określaniu, czy rezultat twórczej aktywności autora jest utworem w sensie prawnym, nie ma znaczenia wartość artystyczna lub materialna jego pracy ani też cel jej powstania. Nawet najbardziej grafomański wiersz w systemie prawa autorskiego uzyska taką samą ochronę jak poezja Miłosza. Nie chodzi tu przecież o artyzm, ale o kwestie formalne. W tekście ustawy czytamy, że utworem jest:

każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Ustawa mówi, że utwór musi być ustalony. Podpowiada to zresztą zdrowy rozsądek — w jaki sposób można byłoby chronić utwory istniejące wyłącznie w wyobraźni twórcy? Wiersz jest utworem tylko wtedy, gdy można go przeczytać lub wysłuchać, monodram — o ile widzowie mogą go zobaczyć lub istnieje jego scenariusz, piosenka — o ile może być usłyszana. Co prawda sformułowanie „forma ustalona” ma dość szerokie znaczenie, ale w praktyce wystarczy przyjąć, że utworem jest informacja w jakiś sposób uzewnętrzniona — jako nagranie na taśmie magnetycznej, obraz na kliszy fotograficznej, plik na komputerze, zapis na kartce papieru, ale też jako wykonanie nieprowadzące do powstania materialnego nośnika (wygłoszenie, zaśpiewanie itd.) i tak dalej.

Drugą z cech pozwalających uznać, że mamy do czynienia z utworem, jest indywidualny charakter działalności twórczej. Aby zrozumieć tę zasadę spróbujmy zanalizować przykład, w którym ktoś narysował w programie graficznym taki oto samochód:

Przyjmuje się, że działalność twórcza musi zawierać znamiona oryginalności i indywidualności. To, że rysunek jest oryginalny nie oznacza, że musi być dziełem sztuki. Nasz przykład — chociaż pewnie podobny do wielu innych — nie jest kopią, nie został też w żaden sposób sztucznie wygenerowany i w tym właśnie sensie jest oryginalny. Posiada też swój indywidualny charakter — styl rysowania, dobór perspektywy, kolorów i inne jego cechy wynikają bezpośrednio z wyborów rysownika, są odbiciem jego — mniej lub bardziej świadomego, subiektywnego i twórczego wyboru.

Warto podkreślić, że prawo autorskie nie chroni idei (w naszym przykładzie — idei samochodu), lecz jedynie sposób wyrażenia idei (którym w naszym przykładzie jest właśnie rysunek samochodu). Utworem nie jest przy tym kartka papieru, fizyczne ślady pociągnięć ołówkiem układające się w wizerunek samochodu. Kartka papieru to tylko nośnik informacji, medium przy pomocy którego rozpowszechniany jest niematerialny utwór.

Dlatego kupując książkę nie zyskujemy prawa do swobodnego rozpowszechniania jej treści. Możemy oczywiście dysponować samym przedmiotem, na przykład sprzedać przeczytaną książkę na aukcji internetowej. Jest to wyraźnie dozwolone w prawie autorskim, które stwierdza, że po wprowadzeniu utworu do obrotu prawo do zezwalania na dalszy obrót takimi egzemplarzami ulega wyczerpaniu. Ale sam niematerialny utwór pozostaje objęty monopolem prawnoautorskim. Oznacza to m.in., że nie możemy sprzedawać samodzielnie zrobionych kopii kupionej przez nas książki.

Omawiamy koncepcję utworu na przykładzie rysunku stworzonego na komputerze, jednak w ustawie znaleźć można wiele innych przykładów utworów. System prawa autorskiego obejmuje utwory:

wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe), plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemysłowego, architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne, muzyczne i słowno-muzyczne, sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne, audiowizualne (w tym filmowe)

Trudno dziś wyobrazić sobie, jakie jeszcze kształty może przyjąć w przyszłości ludzka kreatywność, dlatego system prawa autorskiego obejmuje awansem wszystkie potencjalnie możliwe formy ustalenia utworu. Do katalogu utworów włączone zostały też zbiory artykułów czy fotografii, antologie i bazy danych, o ile zostały zbudowane na podstawie twórczego wyboru ich poszczególnych elementów.

Rodzaje utworów

Ustawa wprowadza rozróżnienie między utworami pierwotnymi i utworami zależnymi, określanymi też czasem jako opracowania czy adaptacje. Nasz przykładowy rysunek samochodu jest utworem pierwotnym — gdybyśmy wydrukowali go na domowej drukarce lub zrobili jego kserokopię nadal nie zmieniłby się jego status — byłby to po prostu kolejny egzemplarz tego samego utworu. Utworem zależnym stałby się dopiero, gdyby — przykładowo — ktoś inny w programie graficznym pokolorował obrazek, dodał mu nowe elementy i wykorzystał do stworzenia plakatu albo mema (nawet jeśli miałby nie okazać się szczególnie udany):

Utwór zależny ma w sobie jakiś twórczy wkład nowego autora, ale korzysta też z elementów utworu oryginalnego (macierzystego). Przykłady utworów zależnych wypisaliśmy w tabelce:

Utworem zależnym może być więc adaptacja, tłumaczenie, remiks czy przeróbka. Utwory zależne podlegają ochronie niezależnie od utworów pierwotnych — chronione jest więc tłumaczenie Marii Skibniewskiej, ale równolegle chronione są prawa spadkobierców Tolkiena do oryginału.

Świadomość istnienia kategorii utworów zależnych jest bardzo ważna dla zrozumienia działania systemu prawa autorskiego. Tłumaczenie Hobbita mogło być wydane jedynie za zgodą posiadaczy praw do tłumaczenia i jednocześnie za zgodą posiadaczy praw do oryginału. Rozpowszechnianie utworu zależnego wymaga bowiem zgody wszystkich uprawnionych.

Kiedy nie mamy do czynienia z utworem?

Zadaniem prawa autorskiego jest określenie zasad rozpowszechniania i korzystania z utworów, dlatego jesteśmy nieustannie w zasięgu jego oddziaływania: kiedy czytamy gazetę, oglądamy telewizję, słuchamy muzyki czy komentujemy w portalach społecznościowych. Na szczęście istnieją wyjątki od tej wszechobecności utworów — wskazują je konkretne przepisy ustawy o prawie autorskim.

Utworami nie są więc akty normatywne (np. ustawy) lub ich projekty, dokumenty urzędowe, urzędowe materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne oraz proste informacje prasowe, niezależnie od tego jak duży byłby wkład indywidualnej twórczości w nich zawarty. Prawo autorskie nie chroni ponadto idei, odkryć, procedur, metod i zasad działania oraz koncepcji matematycznych. Gdyby było inaczej, każdorazowe wykorzystanie w obliczeniach dostępnego dziś powszechnie wzoru wymagałoby zezwolenia jego twórców i uiszczenia odpowiedniej opłaty, co nie miałoby sensu.

Digitalizacja a utwór

Instytucje takie jak muzea, biblioteki czy archiwa prowadzą obecnie wiele programów digitalizacyjnych: skanują książki, dokumenty i fotografie — część z nich publikowana jest online. Wokół tych działań raz po raz stawiane są pytania dotyczące tego, czy w akcie skanowania powstaje utwór zależny.

Jeśli skan wykonany został w sposób automatyczny bez żadnego twórczego wkładu ze strony bibliotekarza, nie jest utworem — podobnie utwór nie powstaje w trakcie kserowania czy wydruku. Jeśli jednak w trakcie digitalizacji opracowano zdjęcie, usunięto jego niedoskonałości, poprawiono kolory czy w inny twórczy sposób przetworzono fotografię, możemy mieć do czynienia z utworem objętym standardową ochroną.

Na podobnej zasadzie fotografując obraz w muzeum nie tworzymy nowego utworu — o ile nie jest to fotografia artystyczna, przygotowana za pomocą odpowiednio kreatywnych ujęć czy filtrów.

FAQ

1. Czy grafika istniejąca wyłącznie w formie cyfrowej może być utworem?

   Nie ma znaczenia, czy utwór powstaje jedynie w formie cyfrowej (born digital) czy też analogowej (wydruk). Każdy, kto podejdzie do ekranu komputera może zapoznać się ze stworzoną w programie graficznym pracą — wypełniona jest tutaj konieczność ustalenia utworu.

2. Czy programy komputerowe są utworami?

   Tak, programy komputerowe są utworami i podlegają ochronie tak jak utwory literackie czy wizualne. Ochronie prawa autorskiego podlegają także bazy danych, o ile można doszukać się wkładu twórczego na poziomie samej bazy, a nie tylko poszczególnych jej elementów. Nietwórcze bazy danych mogą natomiast podlegać ochronie na podstawie osobnej ustawy — o ochronie baz danych.

3. Czy jeśli fotografia dostępna w internecie nie ma oznaczenia © nie podlega ochronie prawnoautorskiej?

   Utwory podlegają ochronie wynikającej z przepisów prawa autorskiego bez względu na to, czy są w ten sposób oznaczone czy nie. Nie muszą być także nigdzie rejestrowane, dlatego utworami w internecie mogą być także komentarze na forach, nagrania na automatyczną sekretarkę itd.