Krótki kurs własności intelektualnej
Materiały dla uczelni

Odpowiedzialność za naruszenie praw autorskich

Z naruszeniem praw autorskich mamy do czynienia za każdym razem, gdy wykorzystujemy utwór poza zakresem dozwolonego użytku bez uzyskania wymaganego zezwolenia (w postaci licencji bądź przeniesienia praw).

Przykładowo druk i dystrybucja pocztówek z reprodukcją objętego prawami autorskimi zdjęcia będzie naruszeniem praw autorskich, jeśli nie zawarliśmy odpowiedniej umowy z twórcą. Warto zwrócić uwagę, że naruszenie nie jest zależne od osiągania korzyści majątkowych. Jeśli będziemy rozdawać taką pocztówkę przechodniom za darmo, to także będzie to naruszenie praw. Naruszeniem praw autorskich osobistych twórcy są wszelkie działania, które godzą w osobistą więź twórcy z utworem, a w szczególności polegają na ingerencji w treść i formę utworu lub w jego rzetelne wykorzystanie, albo mają na celu przypisanie sobie autorstwa cudzego utworu. Naruszenie praw autorskich może skutkować odpowiedzialnością cywilną lub karną. W szczególnych przypadkach w grę może wchodzić także odpowiedzialność dyscyplinarna, np. wtedy, gdy naruszenia dopuści się pracownik naukowy.

Sankcje cywilne

Twórcy, którego autorskie prawa osobiste zostały naruszone bądź zagrożone, przysługuje przede wszystkim roszczenie o zaniechanie tego działania. W przypadku, gdy doszło już do naruszenia tych praw, twórcy przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu poprzedniego, czyli usunięcie przez sprawcę skutków naruszenia. W szczególności może to polegać na złożeniu publicznego oświadczenia o określonej treści i formie (np. w przypadku plagiatu może ono polegać na oświadczeniu o faktycznym autorstwie). Jeśli działanie, które wywołało naruszenie, było zawinione (chodzi tu już nawet o najlżejszą postać winy), twórca może domagać się zasądzenia zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

W przypadku naruszenia praw majątkowych twórcy, przysługują mu następujące roszczenia:

  1. zaniechanie naruszenia,
  2. usunięcie skutków naruszenia,
  3. naprawienie wyrządzonej szkody (majątkowej): na zasadach ogólnych (w takim przypadku twórca musi udowodnić nie tylko wystąpienie szkody, ale też jej wysokość oraz winę po stronie naruszyciela), albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione — trzykrotności stosownego wynagrodzenia (jest to specyficzne roszczenie, nie znane ogólnym zasadom prawa cywilnego, gdyż nie wymaga dowodzenia wysokości szkody, a jedynie wysokości wynagrodzenia, jakie twórca otrzymałby, gdyby korzystanie odbyło się za jego zgodą; w przypadku dochodzenia dwukrotności tego wynagrodzenia nie trzeba nawet wykazywać winy naruszyciela),
  4. wydanie uzyskanych korzyści.

Sankcje karne

W niektórych sytuacjach naruszycielowi praw autorskich można przypisać odpowiedzialność karną za przestępstwo, niezależnie od tego, czy naruszenie skutkuje jednocześnie wyżej opisaną odpowiedzialnością cywilną.

Odpowiedzialność karna może być rezultatem popełnienia plagiatu (przywłaszczenia sobie autorstwa lub wprowadzenia w błąd co do autorstwa) lub naruszenia innych autorskich praw osobistych (brak informacji o autorstwie, publiczne zniekształcanie utworu, uniemożliwienie lub utrudnianie kontroli korzystania z utworu). Ponadto przestępstwem jest nieuprawnione lub niezgodne z warunkami uprawnienia rozpowszechnianie utworu bądź utrwalenie utworu w celu rozpowszechnienia.

Jako osobne przestępstwo ustawa o prawie autorskim traktuje nabycie lub pomoc w zbyciu, albo przyjęcie lub pomoc w ukryciu nośnika utworu rozpowszechnionego lub zwielokrotnionego bez uprawnienia lub wbrew warunkom tego uprawnienia. Chodzi tu o sytuację podobną do paserstwa w odniesieniu do kradzieży rzeczy.

Osobno wyróżnionym w ustawie przestępstwem jest ponadto wytwarzanie, obrót oraz reklama, ale też posiadanie, przechowywanie lub wykorzystywanie urządzeń przeznaczonych do niedozwolonego usuwania lub obchodzenia skutecznych technicznych zabezpieczeń DRM.

Omawiane przepisy obejmują nie tylko utwory, ale też przedmioty praw pokrewnych (np. artystyczne wykonania, fonogramy). Większość z tych przestępstw ścigana jest na wniosek pokrzywdzonego, ale na przykład plagiat jest przestępstwem ściganym z urzędu. Do pociągnięcia do odpowiedzialności za większość z tych przestępstw konieczne jest wykazanie oskarżonemu winy umyślnej, ale na przykład nieumyślne rozpowszechnianie utworu bez uprawnienia lub wbrew jego warunkom zostało wyraźnie w ustawie wskazane jako podlegające (co prawda nieco złagodzonej) odpowiedzialności karnej. Może to mieć bardzo poważne konsekwencje dla wszystkich posiadaczy cyfrowych kolekcji utworów, którzy nie zainteresują się kto i na jakich zasadach ma dostęp do ich dysków, sieci domowych czy kont w serwisach internetowych. Omawiane tu przestępstwa mają zwykle swoją postać kwalifikowaną (zagrożoną wyższą karą) w sytuacji, gdy sprawca osiąga z ich popełnienia korzyść majątkową lub uczynił sobie z tego wręcz stałe źródło dochodu. Przy czym brak tej korzyści nie oznacza automatycznie, że odpowiedzialności karnej nie można oskarżonemu przypisać.

Odpowiedzialność karną w związku z naruszeniem prawa autorskiego można ponieść nie tylko na podstawie przepisów prawa autorskiego. W kodeksie karnym określono osobno przestępstwa przeciwko ochronie informacji, które to przepisy mogą mieć niekiedy zastosowanie w takich przypadkach. Ujętym w kodeksie karnym przestępstwem przeciwko mieniu jest także uzyskanie cudzego programu komputerowego bez zgody uprawnionego, jeżeli jest dokonywane w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.