Domena publiczna

Pojęcie domeny publicznej (ang. public domain) zasygnalizowaliśmy już w rozdziale 6 poświęconym autorskim prawom majątkowym. Zasługuje ona jednak na poświęcenie jej osobnego rozdziału.

Domena publiczna to zasób utworów, które nie są — z różnych względów — objęte autorskimi prawami majątkowymi. W domenie publicznej są dzieła, które nigdy nie były objęte autorskim prawem majątkowym oraz te, do których ograniczenia wynikające z tego prawa wygasły:

Idea domeny publicznej

Początków koncepcji domeny publicznej można dopatrywać się w prawie rzymskim, w którym występowała szeroka kategoria rzeczy, których nie można posiadać na własność, udostępnionych wszystkim obywatelom. W znaczeniu zbliżonym do dzisiejszego pojawiła się już w angielskim Statucie Anny z 1710 roku. Według tego aktu prawnego po 14 latach od publikacji twórcy tracili prawo do dysponowania dziełem i przechodziło ono na własność publiczną.

Istnienie zasobu twórczości dostępnej dla całej ludzkości bez ograniczeń uważa się za jeden z fundamentów rozwoju kultury. W „Manifeście Domeny Publicznej”, opublikowanym w 2010 roku przez sieć Communia czytamy, że:

domena publiczna leży u podstaw naszej świadomości, wyrażonej przez wspólnotę wiedzy i kultury. Jest surowcem, dzięki któremu tworzymy nową wiedzę i dzieła kultury (…) jest niezbędna dla zapewnienia społecznego i ekonomicznego dobrobytu naszych społeczeństw.

Domenę publiczną opisywać można metaforą powszechnego dobra wspólnego, dziedzictwa kulturowego, należących do wszystkich zasobów niematerialnych o podstawowym znaczeniu dla społeczeństwa, tak jak do wszystkich należy język, przestrzeń publiczna czy środowisko naturalne. W artykule opublikowanym w zbiorze Rethinking Copyright: History, Theory, Language (2006) prawniczka Pamela Samuelson nadaje domenie publicznej osiem wartości:

Praktyka domeny publicznej

Zapisany w idei domeny publicznej brak ograniczeń wynikających z autorskich praw majątkowych oznacza całkowitą dowolność w ich rozpowszechnianiu i adaptacji, na przykład swobodne tworzenie i rozpowszechnianie tłumaczeń czy remiksów. Dzieła będące w domenie publicznej można rozpowszechniać także w celach zarobkowych, przy czym zgodnie z polskim prawem od 5 do 8 proc. wpływów brutto ze sprzedaży egzemplarzy takich utworów musi być przekazywane na Fundusz Promocji Twórczości.

W polskim prawie pojęcie domeny publicznej nie występuje dosłownie. W polskim tłumaczeniu „Konwencji berneńskiej” termin public domain przetłumaczony został błędnie jako „publiczna własność państwa”.

Utwory zależne zbudowane w oparciu o oryginały pozostające w domenie publicznej objęte są standardową ochroną prawnoautorską. Dobrym przykładem jest tutaj słynny obraz Marcela Duchampa „L.H.O.O.Q.” (znany jako „Mona Lisa z wąsami”) — o ile Mona Lisa jest bezsprzecznie w domenie publicznej, przeróbka Duchampa wciąż objęta jest autorskim prawem majątkowym, którego ochrona trwać będzie aż do 2039 roku. Na tej samej zasadzie objęte autorskim prawem majątkowym będą wariacje muzyczne oparte o utwory Fryderyka Chopina czy obrazy przedstawiające zabytki Krakowa.

Mimo tego, że pojęcie domeny publicznej ani razu nie zostało przytoczone w treści ustawy o prawie autorskim, idea dostępnych dla wszystkich, wspólnych zasobów kultury zaczyna zakorzeniać się w świadomości społecznej. Dużą rolę pełni w tym Internet, który dla wielu osób jest bezpośrednim doświadczeniem potencjału domeny publicznej — dzięki internetowi możemy swobodnie kopiować i wykorzystywać dzieła klasyków kultury, do niedawna pilnie strzeżone w murach muzeów i bibliotek. To, że pojęcie domeny publicznej nie pojawia się wprost w polskim prawie nie oznacza, że ona nie istnieje. Popularyzacją idei domeny publicznej zajmują się m.in. organizacje pozarządowe skupione w Koalicji Otwartej Edukacji (KOED).

Każdego roku 1 stycznia obchodzimy Dzień Domeny Publicznej — termin jest nieprzypadkowy, bowiem prawa autorskie wygasają wraz z końcem roku kalendarzowego. Pierwsze w Polsce obchody Dnia Domeny Publicznej zorganizowała Fundacja Nowoczesna Polska w 2007 roku. Podczas obchodów w 2012 roku świętowano przejście do domeny publicznej dzieł m.in. Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Jamesa Joyce'a, Ignacego Paderewskiego i Virginii Woolf.

FAQ

1. Czy w polskim systemie praw autorskiego istnieje jakikolwiek sposób na przeniesienie utworu do domeny publicznej przed upływem okresu ochrony?

   Nie, nie ma takiej możliwości. Jedyną możliwością na udzielenie zgody na dowolne wykorzystanie dzieła jest udzielenie wolnej licencji.

2. Jak w prosty sposób obliczyć, kiedy dany utwór przejdzie do domeny publicznej (kiedy wygasną do niego autorskie prawa majątkowe)?

   Dobrym narzędziem ułatwiającym sprawdzenie statusu interesującego nas utworu jest Kalkulator Domeny Publicznej, dostępny na stronie domena.koed.org.pl. Do skorzystania z kalkulatora konieczna jest wiedza o dacie śmierci autora lub dacie rozpowszechnienia utworu. Ponieważ jednak okres 70 lat liczy się od różnych dat, w zależności od różnych okoliczności, w konkretnych przypadkach może istnieć konieczność dysponowania szerszą wiedzą o wszystkich tych okolicznościach.