1%
Logo akcji 1%

Fundacja Nowoczesna Polska to organizacja pożytku publicznego działająca na rzecz wolności korzystania z dóbr kultury. Wesprzyj nasze działania, przeznaczając na nie 1% swojego podatku. Możesz to zrobić, wpisując w zeznaniu podatkowym numer KRS 0000070056.

Dowiedz się więcej

x
Organizator
Fundacja Nowoczesna Polska

Opublikowano 17 grudnia 2012

Dozwolony użytek publiczny

Dozwolony użytek może mieć także charakter publiczny. O ile dozwolony użytek prywatny (osobisty) ograniczał się jedynie do kręgu osób pozostających w relacjach towarzyskich czy rodzinnych, dozwolony użytek publiczny zezwala na nieodpłatne (co do zasady) korzystanie z już rozpowszechnionego utworu na różne sposoby, które powodują udostępnienie go nieograniczonej publiczności. Przykłady dozwolonego użytku publicznego pokazuje poniższa tabela:

Przykłady dozwolonego użytku publicznego
Biblioteka wypożyczająca książki
Przytoczenie fragmentu cudzej książki we własnym utworze np. w celu wyjaśnienia poruszonej kwestii (cytat)
Wyświetlenie ekranizacji lektury szkolnej na lekcji języka polskiego poświęconej tej lekturze
Publiczne wykonanie wiersza współczesnego poety podczas szkolnej akademii
Wykonanie i rozpowszechnienie w internecie fotografii pomnika wystawionego na stałe w miejscu publicznym

Zasady dozwolonego użytku publicznego są nieco bardziej skomplikowane od zasad dozwolonego użytku osobistego. Postaramy się poniżej przedstawić najważniejsze z nich.

Cytat

Przepis o dozwolonym cytacie stanowi, że wolno nam przytaczać fragmenty utworów w ramach osobiście tworzonego dzieła. Jeśli mamy do czynienia z drobnym utworem (np. krótkim wierszem) możemy nawet przytoczyć go w całości. Dłuższe utwory można cytować tylko we fragmentach. Niestety, prawo nie daje nam definicji „drobnego utworu”.

Cytowanie poddane jest pewnym ograniczeniom. Możemy we własnej pracy przytoczyć całość bądź fragment innego dzieła (wszystko jedno, czy jest to tekst, zdjęcie czy film), ale tylko wtedy, gdy jest to niezbędne do wyjaśnienia jakiegoś problemu, w związku z analizą krytyczną dzieła albo w celu edukacyjnym.

W literaturoznawczej książce naukowej autor przytacza obszerne fragmenty współczesnej prozy w celu ilustracji stawianych przez siebie tez.

Przepisy ustawy mówią jeszcze o tym, że stosowanie cytatu może wynikać z praw gatunku twórczości:

W wierszu opublikowanym w czasopiśmie literackim pojawiają się fragmenty wierszy innych poetów

Wiele gatunków twórczości opiera się na wykorzystaniu cudzych utworów — w formie pośredniego bądź bezpośredniego nawiązania. Istotą parodii, pastiszu czy karykatury jest odwołanie się do znanych już odbiorcy cudzych utworów. Takie formy twórczości co do zasady mogą posługiwać się cytatem.

Ważne jest, żeby cytat był odpowiednio oznaczony. Stosowanie go wymaga czytelnego oznaczenia, że korzysta się z cudzego utworu. Dlatego posługując się cytatem informujemy zawsze o autorze oraz źródle cytowanego fragmentu. Jeśli jego autor nie jest znany, należy również o tym poinformować. Brak takiej informacji oznacza plagiat. Źródło należy oznaczyć w sposób, który umożliwi jednoznaczną identyfikację utwory, z którego skorzystaliśmy. W przypadku publikacji naukowych jest to zazwyczaj pełen adres bibliograficzny, ale dla innych publikacji zazwyczaj wystarczy podać tytuł utworu lub link do strony internetowej.

Cytaty stosować można nie tylko w utworach istniejących w postaci tekstowej oraz nie tylko w celach naukowych. Dla przykładu, są one jednym z najważniejszych elementów wariacji jako gatunku muzycznego. Muzyk sięga po fragmenty innych utworów, którymi wzbogaca własną kompozycję. Także remiks jako gatunek budowany jest na cytatach. Cytaty mogą pojawiać się także w filmach:

W narrację filmu dokumentalnego poświęconego historii polskiego kina włączono krótkie fragmenty „Człowieka z marmuru” Andrzeja Wajdy, komentowane bezpośrednio przez lektora.

Istnieje nawet specjalny gatunek twórczości filmowej „found footage” polegający na tworzeniu filmów bez użycia kamery — wyłącznie z fragmentów innych produkcji, amatorskich lub archiwalnych nagrań itp. Niestety, ponieważ granice dozwolonego użytku nie są określone w sposób jednoznaczny, bardzo często trudno jest samodzielnie stwierdzić, czy nie naruszamy przypadkiem prawa. Ten brak jasności przepisów szczególnie dotkliwy jest np. w przypadku filmów dokumentalnych, ponieważ bardzo często producenci nie chcąc wikłać się w procesy sądowe poszukują zgody twórców i innych uprawnionych także w przypadkach, w których przesłanki dozwolonego cytowania mogłyby zostać uznane za spełnione.

Biblioteki, archiwa i szkoły

Biblioteki, archiwa i szkoły zostały w specjalny sposób potraktowane przez twórców systemu prawa autorskiego. W odróżnieniu od innych organizacji czy osób fizycznych mają one prawo — w ramach dozwolonego użytku publicznego — nieodpłatnie udostępniać egzemplarze rozpowszechnionych, chronionych utworów. Co więcej, mają prawo wykonywać również kopie egzemplarzy utworów już rozpowszechnionych, jeśli celem jest uzupełnienie czy ochrona własnych zbiorów. Dzięki temu np.:

Biblioteki uczelniane mogą digitalizować współczesne podręczniki akademickie i udostępniać je w ramach wewnętrznej sieci bibliotecznej.

Biblioteka wypożycza książkę z innej instytucji, sporządza jej kopię i udostępnia w ramach standardowych wypożyczeń.

Chociaż utwory objęte autorskim prawem majątkowym nie mogą być przez bibliotekę publikowane w otwartym internecie, specjalny przepis w ustawie o prawie autorskim umożliwia bibliotece rozpowszechnianie ich za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych instytucji. Cele takiego rozpowszechniania muszą być jednak „badawcze” lub „poznawcze”, co powoduje wątpliwości w jaki sposób i jakie utwory można tak udostępniać (np. czy zapis ten dotyczy publikacji o charakterze rozrywkowym).

Działalność naukowa i dydaktyczna

W ramach dozwolonego użytku publicznego instytucje naukowe i oświatowe mogą korzystać z już rozpowszechnionych utworów w celach dydaktycznych i do prowadzenia własnych badań. Zasada ta dotyczy także utworów, co których dostęp uzyskano przez internet:

Nauczyciel chce prowadzić lekcję dotyczącą historii PRL. W ramach zajęć wykorzysta objęte prawami wyłącznymi fotografie oraz kroniki filmowe, dostępne w internecie oraz na płytach CD dołączanych do tygodników.

Na tej samej zasadzie nauczyciel może na lekcji wyświetlić pełną wersję filmu, o ile tylko widzami będą uczniowie bezpośrednio zaangażowani w lekcję, a projekcja służyć będzie celom dydaktycznym.

Prawo przedruku

Ta zasada dozwolonego użytku publicznego dotyczy prasy, radia, telewizji i pozwala na dalsze rozpowszechnianie opublikowanych już materiałów takich jak: sprawozdania o aktualnych wydarzeniach, aktualne artykuły na tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie. Prawo przedruku pozwala też na publikowanie treści mów wygłoszonych na publicznych zebraniach i rozprawach oraz krótkich streszczeń rozpowszechnionych utworów. Przepisy ustawy wymieniają dokładnie warunki, na których skorzystać można z prawa do przedruku - w niektórych przypadkach oznacza to np. konieczność zapłaty wynagrodzenia, w innych twórcy mogą np. zablokować możliwość republikacji. Istnieją także kontrowersje dotyczące tego, czy prawo przedruku dotyczy także mediów internetowych (czy mogą być one traktowane jak prasa).

Warto zwrócić uwagę, że prawo przedruku dotyczy utworów dokumentujących lub odnoszących się do wydarzeń aktualnych, które są akurat obiektem publicznego zainteresowania. Trudno więc oczekiwać, że ta zasada dozwolonego użytku pozwolinp. na republikowanie tekstów naukowych. Trudno w kilku zdaniach opisać wszystkie elementy prawa przedruku — przed skorzystaniem z tej formy dozwolonego użytku na pewno warto poznać ją głębiej.

Architektura, pomniki i wystawy

Nie możemy zapominać, że utwory to nie tylko kompozycje muzyczne, teksty dziennikarskie czy literackie, fotografie i filmy. Ochroną prawa autorskiego objęte są także pomniki, rzeźby, architektura. Są one stałym elementem przestrzeni miejskiej. Zrobienie i umieszczenie online zdjęcia współczesnej rzeźby obecnej stale w publicznie dostępnym miejscu (na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach) jest formą korzystania z takiego utworu. Dozwolony użytek pozwala nam rozpowszechniać wizerunki takich obiektów bez pytania o zgodę twórców i wypłacania im wynagrodzenia. Możemy to robić nawet w celach komercyjnych. Nie możemy jednak kopiować rzeźb czy pomników do tego samego użytku, czyli np. w celu umieszczenia tych kopii w innym miejscu (na przykład we własnym ogródku). Takie działanie wymaga już zgody uprawnionego.

Sprawa komplikuje się w przypadku muzeów czy galerii. Tutaj prawo do rozpowszechniania fotografii czy reprodukcji obiektów ograniczone jest jedynie do katalogów czy publikacji (folderów, ulotek, plakatów) przygotowanych z myślą o promocji tych utworów. Można też rozpowszechniać takie utwory w mediach, jednak jedynie w celach informacyjnych

Oczywiście jeśli fotografowane obiekty są w domenie publicznej, nie ma problemu z rozpowszechnianiem ich wizerunków. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że nawet jeśli nie poszczególne obiekty (np. średniowieczne miniatury), to sam układ ekspozycji oraz opis pokazywanych w jej ramach elementów może mieć charakter twórczy i podlegać ochronie prawa autorskiego.

Dla osób niepełnosprawnych

W ramach dozwolonego użytku publicznego można sporządzać i rozpowszechniać kopie oraz adaptacje utworów w celu ułatwienia czy umożliwienia osobom niepełnosprawnym zapoznania się z nimi. Działanie takie nie może mieć zarobkowego charakteru i wynikać musi wprost z określonej niepełnosprawności:

Dozwolony użytek publiczny pozwala legalnie przygotować audiobookową adaptację powieści dla osób niewidomych i niedowidzących.

Dozwolony użytek publiczny jest dość obszerną kategorią w ramach systemu prawa autorskiego, dlatego zdecydowaliśmy się przedstawić tylko niektóre, najważniejsze naszym zdaniem jego elementy.

FAQ

  1. Czy w ogóle mogę fotografować w muzeach?

    Decyzją Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów zakaz fotografowania w muzeach wpisany do regulaminów tych instytucji jest nieważny. Muzea mogą jednak zakazywać używania lampy błyskowej, która może mieć negatywny wpływ na prezentowane w ramach ekspozycji obiekty. Prawo do fotografowania utworu nie oznacza jednak automatycznego prawa do rozpowszechniania takiej fotografii. Można bez ograniczeń rozpowszechniać własne fotografie utworów z domeny publicznej, ale w przypadku fotografii utworów chronionych należy albo uzyskać zgodę uprawnionych do tych utworów, albo ograniczyć korzystanie do wąskiego zakresu określonego przepisu o dozwolonym użytku.