Kto jest twórcą?

Ktoś mógłby pewnie uznać prawo autorskie za niedostępną przestrzeń pełną abstrakcyjnych pojęć i nieżyciowych zasad, które dla zwykłego człowieka nie mają większego znaczenia, ponieważ dotyczą wyłącznie artystów przez duże „A” i twórców przez duże „T”. Problem w tym, że — jak pokazaliśmy też w poprzednim rozdziale — prawo to dotyczy i oddziałuje na wszystkich nas nieustannie. Ciągle jesteśmy otoczeni utworami i sami — czasami całkowicie nieświadomie — stajemy się twórcami.

Jeśli jeszcze raz zajrzymy do definicji utworu zapisanej w pierwszych paragrafach przepisów prawa autorskiego uświadomimy sobie, że dziś tak naprawdę bardzo trudno nie być twórcą. Aby uzyskać ten status nie trzeba wystawiać swoich dzieł w galeriach ani zbierać pochlebnych recenzji w czasopismach literackich. Czasem wystarczy po prostu zrobić zdjęcie komórką albo dodać kilkuzdaniowy komentarz na forum. To, czy stajemy się twórcą nie zależy ani od naszej woli, ani od naszego wieku:

Zosia ma trzy lata i kredkami próbowała narysować portret mamy. Na kartce pojawiła się duże koło z dwoma punktami w różnych miejscach (głowa i oczy), jakaś kreska udająca usta oraz masa chaotycznych linii. Zosia jest twórcą, chociaż nawet nie zna jeszcze liter.

Oryginalny, posiadający indywidualny charakter rysunek Zosi, będący odbiciem jej dziecięcej kreatywności, podlega ochronie prawnoautorskiej tak, jak rysunki wielkich mistrzów malarstwa. W systemie prawa autorskiego utwór może powstać bez względu na wiek, poczytalność, umiejętności czy motywacje twórcy. Formalnie nie możemy z tej ochrony zrezygnować, a przecież nie zawsze wrzucając zdjęcie na bloga czy komentarz na forum zależy nam, żeby podlegały one jakiemuś szczególnemu zabezpieczeniu — pewnie nawet zazwyczaj wcale o tym nie myślimy.

Warto jednak dodać, że twórcą może być jedynie osoba fizyczna. Nie może być twórcą instytucja, państwo, czy przedsiębiorstwo:

Broszura wydana przez lokalny samorząd (np. urząd miasta) nie jest utworem samorządu, ale osób, które nad nią pracowały.

Dobrze jest o tym wspomnieć, bo pozwala to uchwycić bardzo ważną sprawę: różnicę między byciem twórcą (autorem), a byciem uprawnionym z tytułu majątkowych praw autorskich do utworu. Jeśli redaktorzy tworzący broszurę na zlecenie samorządu podpiszą z nim umowę o przeniesienie praw majątkowych, to samorząd zostanie uprawnionym, ale autorzy broszury jednak wciąż pozostaną twórcami.

W przepisach prawa autorskiego znajdują się odniesienia do wielu osób mających różny związek z utworem. Ich status i idące za tym prawa będą różne, np.:

Twórcy i inni uprawnieni posiadają dość szczególne przywileje. Opisujemy je w kolejnych dwóch rozdziałach.

FAQ

1. Kiedy twórca nie jest podmiotem praw majątkowych?

   Zasadą jest, że prawa majątkowe powstają pierwotnie na rzecz twórcy. Twórca może je następnie przenieść na inne osoby — musi to jednak zrobić za pomocą odpowiedniej pisemnej umowy. Szczególnym przypadkiem jest stworzenie utworu w ramach wykonywania umowy o pracę, gdzie prawo przewiduje łatwiejsze nabywanie praw przez pracodawcę. Jeżeli natomiast prawa pozostaną przy twórcy, to jego spadkobiercy mogą je nabyć w drodze dziedziczenia. Natomiast udzielenie przez twórcę licencji innej osobie nie prowadzi do wyzbycia się przez niego praw majątkowych. O licencjach piszemy w kolejnych rozdziałach.

   Istnieją też określone w ustawie przypadki, gdy twórca od samego początku nie jest podmiotem praw majątkowych do swojego utworu. Takim wyjątkiem są programy komputerowe stworzone przez pracowników w ramach wykonywania umów o pracę. Całość praw do takiego programu przysługuje pracodawcy od chwili ich powstania. Natomiast prawa osobiste zawsze przysługują twórcy i nie mogą być przenoszone. Co ciekawe, istnieją one także po śmierci twórcy. O prawach osobistych, majątkowych oraz o umowach piszemy w rozdziałach 4, 5, 6 i 14.

2. Czy przysługują mi prawa autorskie do mojej pracy magisterskiej?

   Prawo autorskie przysługuje tu w pełni autorowi pracy, chociaż uczelnia ma pierwszeństwo w opublikowaniu jej.

3. Jestem pracownikiem, do którego obowiązków należy fotografowanie. Czy przysługują mi prawa majątkowe do wykonanych przeze mnie zdjęć?

   Jeśli fotografie zostały wykonane w ramach obowiązków zapisanych w umowie między pracownikiem a pracodawcą (umowy o pracę) to autorskie prawa majątkowe przysługują pracodawcy w granicach opisanych w umowie. Zatrudnienie na innej podstawie (np. umowa o dzieło) powoduje przejście praw na zleceniodawcę tylko wtedy, gdy umowa jest zawarta w formie pisemnej i zawiera wyraźne postanowienie o przeniesieniu praw wraz ze wskazaniem pól eksploatacji.