Co nada kształt przyszłości?

autorka: Maria Świetlik

Debata publiczna dotycząca prawa autorskiego powoli wychodzi z zaklętego kręgu, w którym można było tylko albo obrzucać się inwektywami, albo „poważnie rozmawiać o pieniądzach” w wąskim gronie twórców, pośredników, urzędników i działaczy społecznych. Coraz więcej osób zdaje sobie sprawę, że przepisy regulujące obieg kultury i wiedzy oraz codzienną komunikację mają znaczący wpływ na kształt stosunków społecznych dziś i w przyszłości.

Pracując z ekspertkami i ekspertami nad scenariuszami przyszłości, zaczęliśmy od wyodrębnienia dwóch czynników, które w naszej opinii będą kształtować to, jak za 25 lat w Europie dzieła kultury będą tworzone, udostępniane i wykorzystywane. Uznaliśmy, że najistotniejszy będzie układ dwóch władz: politycznej i ekonomicznej. W ten sposób uzyskaliśmy dwie osie, których przecięcie wyznaczyło cztery potencjalne „światy” - ilustruje to zamieszczony poniżej graf.

Pierwszą oś tworzą polityki publiczne, o których decydują krajowi i europejscy¹ politycy oraz urzędnicy. To oni rozdysponowują środki finansowe poprzez różne instytucje, m. in. programy ministerialne, instytuty kultury, konkursy, dotacje, stypendia. Tworzą też ramy prawne regulujące obieg kultury, przede wszystkim prawo autorskie.

Polityki publiczne dotyczące kultury mogą być zbudowane na przekonaniu, że kultura jest sferą wyjątkową, budującą więzi społeczne, podtrzymującą tradycję, ale i kreatywnie odpowiadającą na nowe wyzwania rzeczywistości – warto więc ją wspierać i chronić przed czystym rachunkiem zysków i strat, na przykład dofinansowując twórczość dużą ilością środków publicznych. Taką politykę nazwaliśmy „pro-wspólnotową”.

Polityki publiczne mogą też obrać inny kierunek i traktować sferę kultury jako nowoczesny sektor gospodarki o bardzo korzystnej stopie zwrotu (bo nie wymaga dużych nakładów na materiały i technologię produkcji), który należy poddać weryfikacji maksymalnie uwolnionego rynku. Nazwaliśmy ten sposób kształtowania polityk „pro-rynkowym”.

Władza ekonomiczna, która w przyszłości będzie kształtować obieg kultury, to przede wszystkim masowi pośrednicy w obiegu cudzych utworów, dystrybutorzy dzieł kultury, czy jak się dziś przyjęło mówić, contentu. Dlatego drugą oś nazwaliśmy „pozycja pośredników”. Jak się dziś wydaje, kluczową technologią pośrednictwa będzie Internet, dlatego przyglądając się układowi biznesów na tym rynku, wyznaczyliśmy dwa możliwe tendencje: „konwergencję” i „dywergencję” usług.

Internet, tak jak inne sieci komunikacyjne, podlega tzw. efektowi sieci, w którym duże huby (koncentratory), przyciągają nowe użytkowniczki właśnie dlatego, że są duże (mają duży zasób treści albo – w przypadku sieci społecznościowych – jest tam wielu naszych znajomych), a każda nowa użytkowniczka zwiększa ich atrakcyjność dla kolejnych. Taki model akumulacji usług i kapitału prowadzi zwykle do powstawania oligopoli. Pośrednicy w obiegu kultury również mają skłonność do konwergencji usług, to znaczy skupiania w obrębie jednej struktury właścicielskiej różnych etapów „używania” kultury oraz produktów i usług skierowanych do różnych grup odbiorców. W przypadku internetowego obiegu treści jest to przede wszystkim Google (do którego należą m.in. YouTube i Google Books) i Amazon oraz, może mniej oczywisty, Facebook.

Ale możemy sobie wyobrazić również inny scenariusz, w którym tendencję do konwergencji zastąpiłaby dywergencja. W Internecie przeciwieństwem scentralizowanej dystrybucji są sieci typu peer-2-peer, pozwalające łączyć się użytkownikom i użytkowniczkom bezpośrednio między sobą i dzielić zasobami zgromadzonymi na własnych komputerach czy serwerach (w oparciu o taką infrastrukturę działa np. Pirate Bay). Ich popularność jako „dostawców treści” wciąż nie słabnie, mimo że są nielegalne. Dywergencja wydaje się dziś możliwa przy spełnieniu następujących warunków: użytkownicy i użytkowniczki mają możliwość legalnego korzystania z sieci peer-2-peer, powstawanie sieciowych oligopoli jest powstrzymywane przez antymonopolową politykę państw dbających o faktyczna równowagę na rynku oraz powszechnie stosowane są protokoły pozwalające komunikować się między sobą narzędziom różnych usługodawców (dziś mogą dzwonić do siebie abonenci różnych sieci komórkowych, a nie mogą się połączyć użytkowniczki facebookowego i gmailowego czatu).

Obieg kultury nie jest jednak kwestią jedynie prywatnego dostępu do treści (lub jego braku). Oddziałuje na różne sfery życia społecznego, m. in. na poziom upodmiotowienia obywateli i obywatelek, dominujący dyskurs wyznaczający wzorzec udanego życia, stan kultury, sztuki, edukacji i sektor kreatywny. Dlatego w każdym z czterech scenariuszy przyszłości przyglądamy się temu, jak będą wyglądały te sfery i jak będzie wyglądało regulujące obieg kultury prawo autorskie.

Rozważaliśmy, jaka będzie pozycja trzech graczy na polu kultury: autorów, użytkowników i pośredników. Tę pozycję określają takie kategorie prawne, jak: długość obowiązywania majątkowego prawa autorskiego, zakres praw osobistych i dozwolonego użytku prywatnego, zakres wyjątków edukacyjnych i „artystycznych”, egzekucja naruszeń prawa, rola organizacji zbiorowego zarządzania. Zastanawialiśmy się także nad, nieujętą w prawie autorskim kwestią zabezpieczeń socjalnych dla zawodowych twórczyń i twórców.

Opis wybranych przez grono eksperckie trendów, które nadadzą kształt przyszłości, znajdziecie Państwo w rozdziale „Co nas czeka”, a metodologię – w rodziale „Jak myśleć...”

Przyjęliśmy założenie porządkujące pracę nad poszczególnymi scenariuszami, że te dwa czynniki – polityki publiczne i pozycja pośredników – wyznaczać będą zakres działania prawa. Ale można odwrócić przyjętą na potrzeby badania logikę i uznać, że to prawo autorskie wywołało pewien układ sił na polu kultury. Wtedy poszczególne scenariusze można czytać jako modele opisujące skutki proponowanych regulacji prawnych.

Mamy nadzieję, że ułatwi to interaktywna strona z wynikami naszych badań scenariusze.prawokultury.pl.

Celem badania nie jest najtrafniejsze przewidzenie przyszłości, lecz zaproszenie do refleksji nad tym, jaka mogłaby ona być. Chcielibyśmy zachęcić czytelniczki i czytelników do zastanowienia się, który ze scenariuszy jest zgodny z ich wyobrażeniem udanego życia i właściwych relacji społecznych, czyli jakiego świata pragną dla siebie i dla innych.