Dozwolony użytek może mieć także charakter publiczny. O ile dozwolony użytek prywatny (osobisty) ograniczał się jedynie do kręgu osób pozostających w relacjach towarzyskich czy rodzinnych, dozwolony użytek publiczny zezwala na nieodpłatne (co do zasady) korzystanie z już rozpowszechnionego utworu na różne sposoby, które powodują udostępnienie go nieograniczonej publiczności. Przykłady dozwolonego użytku publicznego wyliczamy poniżej:
- biblioteka wypożyczająca książki,
- przytoczenie fragmentu cudzej książki we własnym utworze np. w celu wyjaśnienia poruszonej kwestii (cytat),
- wyświetlenie ekranizacji lektury szkolnej na lekcji języka polskiego poświęconej tej lekturze,
- publiczne wykonanie wiersza współczesnego poety podczas szkolnej akademii,
- wykonanie i rozpowszechnienie w internecie fotografii pomnika wystawionego na stałe w miejscu publicznym.
Zasady dozwolonego użytku publicznego są nieco bardziej skomplikowane od zasad dozwolonego użytku osobistego. Postaramy się poniżej przedstawić najważniejsze z nich. Ich pełen katalog można znaleźć w ustawi o prawie autorskim.
Biblioteki, muzea i archiwa
Biblioteki, muzea i archiwa (a także instytucje oświatowe i naukowe) zostały w specjalny sposób potraktowane przez twórców systemu prawa autorskiego. W odróżnieniu od innych organizacji czy osób fizycznych mają one prawo — w ramach dozwolonego użytku publicznego — nieodpłatnie udostępniać (użyczać) egzemplarze rozpowszechnionych, chronionych utworów. Co więcej, mają prawo wykonywać również kopie egzemplarzy utworów już rozpowszechnionych, jeśli celem jest uzupełnienie czy ochrona własnych zbiorów. Nie jest jednak dozwolone kopiowanie prowadzące do powiększenia udostępnianych zbiorów.
Chociaż utwory objęte autorskim prawem majątkowym nie mogą być przez bibliotekę publikowane w otwartym internecie, specjalny przepis w ustawie o prawie autorskim umożliwia bibliotece rozpowszechnianie ich za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych instytucji (czyli po prostu komputerów podłączonych do lokalnej bibliotecznej sieci).
Dozwolony użytek biblioteczny powiązany jest z wynagrodzeniem wypłacanym twórcom i wydawcom stosownie do statystyk wypożyczeń. Wynagrodzenie to jest finansowane z budżetu państwa, a w jego zbieraniu i wypłacaniu pośredniczą organizacje zbiorowego zarządzania.
Działalność dydaktyczna i naukowa
Jednym z elementów dozwolonego użytku publicznego w polskim systemie prawa autorskiego jest tzw. dozwolony użytek edukacyjny. Zdecydowaliśmy się poświęcić mu osobny rozdział, ponieważ ma on szczególne znaczenie dla nauczycieli.
Przypomnijmy, że prawo autorskie dba przede wszystkim o interesy twórców. Daje im faktyczny monopol na decydowanie o wykorzystaniu tworzonych przez nich utworów. Korzystać z nich można (a więc także kopiować i publicznie rozpowszechniać) wyłącznie po uzyskaniu odpowiedniej zgody i zazwyczaj także za zapłatą. W poprzednich rozdziałach pokazaliśmy jednak, że monopol ten jest ograniczany: prawa majątkowe nie trwają wiecznie (domena publiczna), a każdy ma prawo korzystać z chronionych utworów w ramach dozwolonego użytku (prywatnego i publicznego).
Nauczyciele bardzo często chcieliby korzystać podczas prowadzonych przez siebie zajęć z materiałów chronionych prawem autorskim: kopiować fragmenty podręczników, książek, drukować i rozdawać czy rozsyłać pocztą elektroniczną wśród uczestników artykuły i materiały ćwiczeniowe, wyświetlać filmy, odtwarzać nagrania itp. Dostępność nowych narzędzi — wyświetlaczy i tablic multimedialnych — pozwala na włączenie do zajęć nowych treści, a rozwój nowych form komunikacji z uczniami czy uczestnikami projektów (blogi, fora, serwisy społecznościowe) — daje dodatkowe możliwości dystrybucji treści edukacyjnych. Czy jednak takie korzystanie z materiałów objętych autorskim prawem majątkowym jest legalne?
Bardzo często usłyszeć można taką argumentację: jeśli wykorzystuję chroniony utwór w celach edukacyjnych, to zawsze jest to działanie legalne. Niestety, to nie jest takie proste. Ustawa o prawie autorskim ogranicza co prawda monopol twórców i zakreśla pewien zakres dozwolonego użytku edukacyjnego, jednak jest on dość wąski.
Z przepisów o dozwolonym użytku edukacyjnym mogą korzystać jedynie instytucje oświatowe, uczelnie oraz jednostki naukowe w rozumieniu osobnych przepisów. Mówimy tu o wszystkich rodzajach szkół publicznych i prywatnych, bez względu na ich profil czy pobieranie odpłatności za naukę (choć to ostatnie bywa niekiedy kwestionowane). Ustawa nie precyzuje jednak, czy instytucją oświatową może być biblioteka albo organizacja pozarządowa, prowadząca warsztaty.
Jak w praktyce działa dozwolony użytek? Na przykład umożliwia nauczycielowi wykorzystanie rozpowszechnionych materiałów w ramach prowadzonej przez siebie lekcji, bez względu na to, czy są one chronione, czy nie:
Nauczyciel chce prowadzić lekcję dotyczącą historii PRL. W ramach zajęć pokaże uczniom objęte prawami wyłącznymi fotografie oraz kroniki filmowe, dostępne na płytach CD dołączanych do tygodników.
Na tej samej zasadzie nauczyciel może na lekcji wyświetlić pełną wersję filmu, o ile tylko widzami będą uczniowie bezpośrednio zaangażowani w lekcję, a projekcja służyć będzie celom dydaktycznym i związana będzie z tematem zajęć. Warto jednak pamiętać, że udostępnienie uczniom takiego filmu czy fragmentów książki za pomocą powszechnie dostępnej strony (strony uczelni, bloga nauczyciela, serwisu hostingu plików) będzie złamaniem prawa. Prawo dopuszcza edukację zdalną ale tylko gdy dostęp jest ograniczony do uczniów, studentów czy słuchaczy (odpowiednio).
Dozwolony użytek edukacyjny nie zezwala jednak na nieograniczone wykorzystywanie (w tym kopiowanie, odtwarzanie i rozpowszechnianie) chronionych utworów. Co istotne, kopiowanie dotyczyć może jedynie fragmentów utworów, a nie ich pełnych wersji. Oznacza to, że o ile można w klasie obejrzeć film w całości, to jeśli zamierzamy rozdać uczniom skopiowane przez nas płyty DVD, to mogą one zawierać tylko fragmenty tego filmu. Należy także pamiętać, że dozwolony użytek edukacyjny nie obejmuje programów komputerowych.
Zgodnie z ustawą o prawie autorskim, wymienione tu na początku instytucje i jednostki mogą korzystać z już rozpowszechnionych utworów nie tylko w celach dydaktycznych, ale także do prowadzenia badań naukowych. W praktyce naukowej wykorzystywane jest także powszechnie prawo cytatu, będące przecież również formą korzystania z chronionych utworów. Jednak wyraźne ograniczenie użytku naukowego do fragmentów utworów rodzi istotne wątpliwości, czy bez licencji twórców lub wydawców można prowadzić szerzej zakrojone badania naukowe, w tym z wykorzystaniem takich nowoczesnych metod jak maszynowa analiza tekstów i danych.
Prawo przedruku
Ta zasada dozwolonego użytku publicznego dotyczy prasy, radia, telewizji i pozwala na dalsze rozpowszechnianie tam opublikowanych już materiałów bez zgody twórcy i bez płacenia mu wynagrodzenia. Wyjątkiem jest przedrukowywanie artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne oraz aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich, które jest dozwolone ale wymaga zapłacenia wynagrodzenia - bądź bezpośrednio twórcy, bądź za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania. Nieodpłatnie można jednak publikować krótkie wyciągi tych artykułów, wypowiedzi i fotografii. Poza tym, prawo przedruku pozwala też na nieodpłatne publikowanie rozpowszechnionych sprawozdań o aktualnych wydarzeniach, przeglądów publikacji i utworów rozpowszechnionych oraz krótkich streszczeń rozpowszechnionych utworów. Istnieją kontrowersje dotyczące tego, czy prawo przedruku dotyczy mediów internetowych (czy mogą być one traktowane jak prasa).
Osobny przepis, który można traktować jako część prawa przedruku pozwala korzystanie z przemówień politycznych i mów wygłoszonych na publicznych rozprawach, a także fragmentów publicznych wystąpień, wykładów oraz kazań. Jest to możliwe bez zgody twórcy i nieodpłatnie, jednak musi pozostawać w granicach uzasadnionych celem informacji i nie jest dozwolone publikowanie zbiorów tego rodzaju utworów.
Warto zwrócić uwagę, że prawo przedruku dotyczy głównie utworów dokumentujących lub odnoszących się do wydarzeń aktualnych, które są akurat obiektem publicznego zainteresowania. Ta zasada dozwolonego użytku nie pozwoli więc na republikowanie np. tekstów naukowych.
Architektura, pomniki i wystawy
Nie możemy zapominać, że utwory to nie tylko kompozycje muzyczne, teksty dziennikarskie czy literackie, fotografie i filmy. Ochroną prawa autorskiego objęte są także pomniki, rzeźby i architektura. Są one stałym elementem przestrzeni miejskiej. Zrobienie i umieszczenie online zdjęcia współczesnej rzeźby obecnej stale w publicznie dostępnym miejscu (na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach) także jest formą korzystania z utworu. Dozwolony użytek pozwala nam rozpowszechniać wizerunki takich obiektów bez pytania o zgodę twórców i wypłacania im wynagrodzenia. Nie możemy jednak kopiować rzeźb czy pomników do tego samego użytku, czyli np. w celu umieszczenia tych kopii w innym miejscu (na przykład we własnym ogródku). Takie działanie wymaga już zgody uprawnionego.
Wolno poza tym korzystać z utworów w celu reklamy publicznie dostępnej wystawy lub publicznej sprzedaży utworów, w zakresie uzasadnionym promocją tej wystawy lub sprzedaży, z wyłączeniem innego handlowego wykorzystania. Dotyczy to w szczególności publicznie dostępnych wystaw w muzeach, galeriach, salach wystawowych i obejmuje korzystanie z utworów w ogłoszeniach, katalogach i innych materiałach rozpowszechnianych dla promocji wystawy lub sprzedaży oraz wystawienie lub inne udostępnianie egzemplarzy utworów dla tych celów.
Oczywiście jeśli fotografowane obiekty są w domenie publicznej, nie ma problemu z rozpowszechnianiem ich wizerunków. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że nawet jeśli nie poszczególne obiekty (np. średniowieczne miniatury), to sam układ ekspozycji oraz opis pokazywanych w jej ramach elementów może mieć charakter twórczy i podlegać ochronie prawa autorskiego.
Dla osób niepełnosprawnych
W ramach dozwolonego użytku publicznego można sporządzać i rozpowszechniać kopie oraz adaptacje utworów w celu ułatwienia czy umożliwienia osobom niepełnosprawnym zapoznania się z nimi. Działanie takie nie może mieć zarobkowego charakteru, musi być ograniczone do rozmiarów związanych z naturą niepełnosprawności i wynikać musi wprost z określonej niepełnosprawności:
Dozwolony użytek publiczny pozwala legalnie przygotować audiobookową adaptację powieści dla osób niewidomych i niedowidzących.