Stanowisko Fundacji z konsultacji dotyczących dozwolonego użytku publicznego

Zdaniem Fundacji Nowoczesna Polska największym problemem w odniesieniu do kwestii dozwolonego użytku publicznego jest nieznajomość i niepewność spowodowana trudnościami interpretacyjnymi tych przepisów. Zwracamy uwagę, że często praktyki informacyjne wydawców czy nawet instytucji oświatowych wprowadzają w błąd użytkowników co do ich praw przewidzianych w ramach dozwolonego użytku. Zdarza się, że wydawcy umieszczają w utworach mylące i niezgodne z aktualnym stanem prawnym informacje sugerujące brak możliwości wykorzystania utworów w ramach dozwolonego użytku publicznego. Prowadzi to do zachowań naruszających prawa użytkowników (np. poprzez ograniczenia w kserowaniu książek, kopiowaniu materiałów znajdujących się w zbiorach bibliotecznych) lub niekorzystnych dla samych instytucji (zakupywania niepotrzebnych licencji obejmujących wypożyczanie). Wątpliwości budzą także treści licencji udzielanych instytucjom korzystającym z publikacji elektronicznych, częstokroć zawierające umowne ograniczenia niekompatybilne z zakresem dozwolonego użytku publicznego a także do których stosowane są techniczne zabezpieczenia przed dostępem do tych utworów, w praktyce ograniczające niektóre formy legalnego wykorzystania danego materiału. Fundacja podkreśliła ponadto, że w obecnym stanie prawnym nie można również wypożyczać cyfrowych postaci utworów z zasobów bibliotek przez internet, gdyż przepis regulujący dozwolony użytek dla bibliotek, archiwów i szkół zezwala jedynie na „udostępnianie egzemplarzy” oraz „za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek”. Dodatkowo brak jest możliwości demonstrowania w instytucjach edukacyjnych programów komputerowych bez zakupu licencji ze względu na wyłączenie dozwolonego użytku publicznego w stosunku do programów komputerowych.

Fundacja Nowoczesna Polska w opinii skierowanej do Ministerstwa zwróciła również uwagę na to, że uregulowania dotyczące dozwolonego użytku publicznego są niejasne i stwarzają duże problemy interpretacyjne. Odnoszą się one m.in. do przepisu pozwalającego instytucjom naukowym i oświatowym na korzystanie z rozpowszechnionych utworów i sporządzanie ich egzemplarzy, w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań, który bywa interpretowany zawężająco, tj. w ten sposób, iż dotyczy tylko jednostek, dla których działalność oświatowa (ale już nie naukowa) jest działalnością główną. Ponadto sam termin „sporządzać egzemplarze” nie przystaje do prawie powszechnie używanych cyfrowych mediów – gdzie nie sporządza się egzemplarzy tylko kopie. Podobnie niejasny jest przepis zezwalający na rozpowszechnianie w prasie, radiu i telewizji już rozpowszechnionych m.in. sprawozdań o aktualnych wydarzeniach czy fotografii reporterskich w zakresie w jakim jako prasę można zakwalifikować internet. Największe problemy interpretacyjne sprawia jednak, zdaniem Fundacji, przepis ograniczający dozwolony użytek ze względu na zakaz naruszania „normalnego korzystania z utworu” i „godzenia w słuszne interesy twórcy”. Tak niejasno określone pojęcia wprowadzają stan niepewności co do tego, czy dany sposób korzystania z utworu jest zgodny z prawem i często prowadzą do rezygnacji z działań kulturotwórczych.

Fundacja Nowoczesna Polska wysunęła w opinii skierowanej do Ministra w ramach przeprowadzanych konsultacji szereg postulatów dotyczących dozwolonego użytku publicznego. W postulatach znalazła się propozycja zalegalizowanie niekomercyjnego rozpowszechniania cyfrowych kopii utworów. Zaproponowano też m.in. rezygnację z kryteriów podmiotowych w definiowaniu dozwolonego użytku publicznego (obecnie mogą z niego korzystać wymienione w ustawie podmioty jak biblioteki, szkoły, archiwa, instytucje naukowe i oświatowe) na rzecz kryterium rodzaju prowadzonej działalności (dzięki czemu podmiot prowadzący kurs czy konkurs edukacyjny mógłby korzystać z utworów rozpowszechnionych), zastąpienie sformułowania „sporządzanie egzemplarzy fragmentów” sformułowaniem „sporządzanie kopii i egzemplarzy fragmentów” oraz wprowadzenie zakazu umownego ograniczania dozwolonego użytku.

Fundacja zwróciła również uwagę na problematykę utworów będących w domenie publicznej, które często nie są udostępniane w sposób wygodny dla użytkownika i gwarantujący mu pełnię możliwości ich wykorzystania. Częstą sytuacją jest brak poprawnej informacji o ich statusie prawnym, żądania opłat za wykorzystanie zbiorów, uzależniające ich wysokość od celów wykorzystania, zapisy licencyjne nakładające dodatkowe ograniczenia na korzystanie z utworów czy znaki wodne umieszczane w treści skanów fotografii i obiektów z domeny publicznej. W opinii Fundacji należy zwrócić uwagę na ochronę domeny publicznej poprzez gwarantowanie dostępu do niej wszystkim obywatelom oraz aktywne przeciwstawianie się praktykom tworzenia barier prawnych, technicznych oraz finansowych w swobodnym z niej korzystaniu. Zwracamy uwagę na fundamentalną kwestię czytelnego informowania o statusie udostępnianych przez instytucje zbiorów oraz prawach użytkowników. Wobec utworu z domeny publicznej każdy użytkownik posiada prawo do dostępu, prawo do rozpowszechniania, prawo do modyfikowania oraz prawo do rozpowszechniania jego zmodyfikowanych wersji, bez względu na to, czy robi to w celu edukacyjnym, komercyjnym czy jakimkolwiek innym. Zdaniem Fundacji należy rozważyć możliwość wprowadzenia przepisów chroniących prawa użytkowników utworów znajdujących się w domenie publicznej oraz zainicjowanie na poziomie Ministerstwa strategii edukacji i promowania domeny publicznej.

Pełny tekst stanowiska udostępniamy pod niniejszym linkiem